Yangiliklar

Yoshlar huquqlariga oid eng muhim 5 ta kafolat

Ommaviy axborot vositalariga oid 5 ta muhim qoida

So'ngi yillarda xotin-qizlarning jamiyatdagi ijtimoiy faolligini oshirish, har soxada o'z o'rniga ega bo'lishlariga ko'maklashish borasida samarali ishlar olib borilmoqda. Bu borada ular bandligini taminlash, munosib mehnat sharoitlarini yaratish ham asosiy masalalardan biridir.

“Taraqqiyot” mahallasida tadbirkorlikka ko'maklashish markazining tashkil etilishi ham tadbirkorlik bilan shug'ullanishga qiziqishi bor ayollar uchun ayni muddao bo'ldi.

Tadbirga taklif etilgan tadbirkorlik faoliyatida yutuqlarga erishgan xotin-qizlarning hayot yo'li, chekkan mashaqqatlari va bu yo'ldagi sabru matonati yig'ilganlarga o'rnak qilib ko'rsatildi. Ular o'z tajribalari bilan o'rtoqlashar ekan, yig'ilganlarga bu borada tog'ri yo'nalish va maslahatlar berishdi.

Zarbdor tuman adliya bo‘limiga fuqaro M.Mning foydalanilmay qolgan mehnat ta’tillari uchun kompensatsiya undirishni so‘rab murojaat qilgan.

Aniqlanishicha, M.M bilan tuzilgan mehnat shartnomasi 2019 yilda bekor qilingan bo‘lsada, 16 yil foydalanilmay qolgan mehnat ta’tillari uchun 103.305.400 so‘m kompensatsiya to‘lovlari to‘lab berilmagan.

Holbuki, O’zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 234-moddasiga muvofiq, mehnat shartnomasi bekor qilinganda xodimga barcha foydalanilmagan har yilgi asosiy va qo‘shimcha mehnat ta’tillari uchun pulli kompensatsiya to‘lanadi.

Shunga ko‘ra, mazkur holat bo‘yicha moliya va mehnat idoralarining ma’lumotlari olinib, foydalanilmay M.Mning foydalanilmay qolgan mehnat ta’tillarini undirib berish yuzasidan fuqarolik ishlari bo‘yicha tumanlararo sudiga da’vo arizasi kiritilib, toʻlanmasdan turgan pul mablagʻini undirish yuzasidan sudning hal qiluv qarori qabul qilinishi taʼminlandi.

«To‘y-tomosha qilinib, o‘zga xonadonga kelin bo‘lib tushdim. Biroq, turmush o‘rtog‘im bilan FHDY ro‘yxatidan o‘tmagandik. Homiladorlik vaqtimda erim meni uydan xaydab yubordi. Farzandimiz tug‘ilgan bo‘lsa-da, erimning hozirga qadar yarashish niyati yo‘q. Bolamizga ham moddiy yordam bermayapti, otaligini ham rasmiylashtirishni istamayapti. Qanday qilib bolam uchun otasining otaligini belgilasam va aliment undirsam bo‘ladi?»
Ismi sir tutildi
O’zaro nikohda bo‘lmagan ota-onadan bola tug‘ilgan taqdirdi…

— Oila kodeksining 62-moddasiga asosan otalikning sud tartibida belgilanishi ko‘rsatilgan. Unga ko‘ra, o‘zaro nikohda bo‘lmagan ota-onadan bola tug‘ilgan taqdirda, ota-onaning birgalikdagi arizasi yoki bola otasining arizasi bo‘lmasa, Oila kodeksining 61-moddasida ko‘rsatilgan hollarda otalik sud tartibida belgilanishi mumkin.

Otalikni sud tartibida belgilash ota-onadan birining yoki bolaning vasiysi (homiysi)ning yoxud bola kimning qaramog‘ida bo‘lsa, shu shaxsning arizasiga, shuningdek bola voyaga yetganidan keyin uning o‘zi bergan arizaga muvofiq amalga oshiriladi. Otalikni belgilayotganda sud bolaning onasi bola tug‘ilishiga qadar javobgar bilan birga yashaganligi va umumiy ro‘zg‘or yuritganligi yoki ular bolani birgalikda tarbiyalaganliklari yoxud ta’minlab turganliklarini, DNK ekspertiza xulosalari yoki javobgarning otalikni tan olganligini aniq tasdiqlovchi boshqa dalillarni e’tiborga oladi.

Bolaning onasi bilan nikohda bo‘lmagan, lekin o‘zini bolaning otasi deb tan olgan shaxs vafot etgan taqdirda uning otalik fakti sud tomonidan belgilanishi mumkin. Otalikni belgilash to‘g‘risidagi sudning hal qiluv qarori qonuniy kuchga kirgandan keyin sud shu qaror nusxasini bola tug‘ilganligi ro‘yxatga olingan joydagi fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organiga yuboradi.

Ta’minot berish majburiyatini ixtiyoriy ravishda bajarmagan otadan aliment undirish tartibi qanday?

— Oila kodeksining 96-moddasida Ota-onaning voyaga yetmagan bolalariga ta’minot berish majburiyati belgilangan, unga ko‘ra: ota-ona voyaga yetmagan bolalariga ta’minot berishi shart.

Voyaga yetmagan bolalariga ta’minot berish majburiyatini ixtiyoriy ravishda bajarmagan ota (ona)dan sudning hal qiluv qaroriga yoki sud buyrug‘iga asosan aliment undiriladi.

Voyaga yetmagan bolalarga aliment to‘lash haqida ota-ona o‘rtasida kelishuv bo‘lmaganda yoki aliment ixtiyoriy ravishda to‘lanmaganda va ota-onadan birortasi ham aliment undirish to‘g‘risida sudga da’vo yoxud ariza bilan murojaat qilmagan hollarda, vasiylik va homiylik organlari voyaga yetmagan bolaning ta’minoti uchun ota yoki onadan qonunda belgilangan miqdorda aliment undirish to‘g‘risida da’vo qo‘zg‘atishga haqlidir.

Ushbu kodeksning 98-moddasiga asosan, ota-ona voyaga yetmagan bolalariga ta’minot berish uchun aliment to‘lash tartibini o‘zaro kelishgan holda belgilashga haqlidirlar. Voyaga yetmagan bolalariga ta’minot berish uchun aliment to‘lash tartibi va shakli haqida ota-ona o‘rtasidagi kelishuv qonunda belgilangan qoidalarga va bolaning manfaatlariga zid bo‘lmasligi kerak.

Oila kodeksining 99-moddasida ota-onaning voyaga yetmagan bolalariga to‘laydigan aliment miqdori belgilangan. Unga ko‘ra, agar voyaga yetmagan bolalariga ta’minot berish haqida ota-ona o‘rtasida kelishuv bo‘lmasa, ularning ta’minoti uchun aliment sud tomonidan ota-onaning har oydagi ish haqi va (yoki) boshqa daromadining
•    bir bola uchun to‘rtdan bir qismi;
•    ikki bola uchun uchdan bir qismi;
•    uch va undan ortiq bola uchun yarmisi miqdorida undiriladi.

Bu to‘lovlarning miqdori taraflarning moddiy yoki oilaviy ahvolini va boshqa e’tiborga loyiq holatlarni hisobga olgan holda sud tomonidan kamaytirilishi yoki ko‘paytirilishi mumkin. Har bir bola uchun undiriladigan aliment miqdori qonun hujjatlari bilan belgilangan mehnatga haq to‘lash eng kam miqdorining 26,5 foizidan kam bo‘lmasligi kerak.

Siz qonunda belgilangan tartibda avval farzandingizga nisbatan otalikni belgilash tartibini hal etib, keyin aynan shu shaxs(otasi)ga nisbatan aliment undirish masalasida sudga murojaat qilishingiz mumkin.

A.A.Baybekov
Fuqarolik ishlari bo‘yicha Jizzax
tumanlararo sudi sudyasi                 

Mehnat nizolarga oid ishlarni sudda koʻrishning oʻziga xos xususiyatlari

Fuqarolarning ushbu konstitutsiyaviy huquqlarini amalga oshirish bilan bogʻliq mexanizmlar mehnat qonunchiligida ham oʻz aksini topgan.
Oʻzbekiston Respublikasida mehnatga oid munosabatlar mehnat toʻgʻrisidagi qonun hujjatlari, jamoa kelishuvlari, shuningdek jamoa shartnomalari va boshqa lokal normativ hujjatlar bilan tartibga solinadi.
Ish beruvchi va xodim oʻrtasida mehnat toʻgʻrisidagi qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarni, mehnat shartnomasida nazarda tutilgan mehnat shartlarini qoʻllash yuzasidan kelib chiqqan kelishmovchiliklar mehnat nizolari hisoblanadi.
Yakka tartibdagi mehnatga oid munosabatlarni va ular bilan bevosita bogʻliq boʻlgan ijtimoiy munosabatlarni huquqiy jihatdan tartibga solishning asosiy prinsiplari — mehnat huquqlarining tengligi, mehnat va mashgʻulotlar sohasida kamsitishni taqiqlash, mehnat erkinligi va majburiy mehnatni taqiqlash, mehnat sohasidagi ijtimoiy sheriklik, mehnat huquqlari taʼminlanishining va mehnat majburiyatlari bajarilishining kafolatlanganligi, xodimning huquqiy holati yomonlashishiga yoʻl qoʻyilmasligidan iboratdir.
MKning 11-moddasiga koʻra, mehnat toʻgʻrisidagi qonunchilikning amal qilishi xodim va ish beruvchi oʻrtasidagi yakka tartibdagi mehnatga oid munosabatlarga, yakka tartibdagi mehnatga oid munosabatlar bilan bevosita bogʻliq boʻlgan ijtimoiy munosabatlarga nisbatan tatbiq etiladi.

Oʻzbekiston Respublikasi davlat xizmatchilariga, shu jumladan, Oʻzbekiston Respublikasining xorijdagi davlat muassasalariga (diplomatik, konsullik muassasalariga va boshqa muassasalarga) ishga yuborilgan xodimlariga, shuningdek, muqobil xizmatni oʻtayotgan shaxslarga nisbatan mehnat toʻgʻrisidagi qonunchilik maxsus qonunlarda nazarda tutilgan oʻziga xos xususiyatlari bilan tatbiq etiladi.
Kontrakt boʻyicha harbiy xizmatni oʻtayotgan harbiy xizmatchilarga, shuningdek, ichki ishlar va davlat bojxona xizmati organlarida, Oʻzbekiston Respublikasi Davlat xavfsizlik xizmatida, Milliy gvardiyasida xizmat oʻtayotgan harbiy xizmatchilarga (xodimlarga) va ularga tenglashtirilgan boshqa shaxslarga nisbatan mehnat toʻgʻrisidagi qonunchilikning maxsus qonunchilikka zid boʻlmagan qismi tatbiq etiladi.
Sudyalarga nisbatan mehnat toʻgʻrisidagi qonunchilik sudlar toʻgʻrisidagi qonunchilikda tartibga solinmagan qismi boʻyicha tatbiq etiladi.
Prokuratura organlari xodimlariga nisbatan mehnat toʻgʻrisidagi qonunchilikning prokuratura organlari faoliyatini tartibga soluvchi qonunchilikka zid boʻlmagan qismi tatbiq etiladi.
Qutqaruv xizmatlarining va professional qutqaruv tuzilmalarining mehnat shartnomasi boʻyicha ishlayotganlar jumlasidan boʻlgan qutqaruvchilarining mehnatga oid munosabatlariga nisbatan mehnat toʻgʻrisidagi qonunchilikning amal qilishi “Qutqaruv xizmati va qutqaruvchi maqomi toʻgʻrisida”gi Oʻzbekiston Respublikasi Qonuni bilan tartibga solinmagan qismi boʻyicha tatbiq etiladi.
Sudlar yakka tartibdagi mehnatga oid munosabat bilan fuqarolik-huquqiy xususiyatga ega boʻlgan munosabatlarni farqlashlari lozim.
Fuqarolik-huquqiy tusdagi shartnoma tuzilganda fuqaro tashkilot bilan mehnat munosabatlariga kirishmaydi, uning taraflari xodim va ish beruvchi emas, balki ijrochi va buyurtmachi hisoblanadi, shuningdek, MKda nazarda tutilgan kafolatlar fuqarolik-huquqiy tusdagi shartnomada nazarda tutilmaydi, shu sababli taraflarning munosabatlari Oʻzbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi bilan tartibga solinadi.
Jismoniy shaxs bilan MK 11-moddasining ikkinchi qismida nazarda tutilgan munosabatlarni haqiqatdan tartibga soluvchi fuqarolik-huquqiy xususiyatga ega shartnomani tuzish ushbu munosabatlarning sud tomonidan yakka tartibdagi mehnatga oid munosabatlar deb eʼtirof etilishiga sabab boʻladi. Bunday holda mehnat shartnomasi fuqarolik-huquqiy xususiyatga ega shartnoma tuzilgan kundan eʼtiboran tuzilgan deb hisoblanadi, taraflarning munosabatlari esa shartnomada shartlashilgan ishni jismoniy shaxs tomonidan bajarish boshlangan kundan eʼtiboran yakka tartibdagi mehnatga oid munosabatlar deb eʼtirof etiladi.

Yakka tartibdagi mehnat nizolarini koʻrib chiqish boʻyicha sudga murojaat etish muddatining oʻtishi yakka tartibdagi mehnat nizosini mediatsiya tartibida koʻrib chiqish davrida toʻxtatib turiladi.
Sudya sudga murojaat qilish muddati oʻtkazib yuborilgan degan asos bilan daʼvo arizani qabul qilmaslikka haqli emas. Sud mazkur muddat uzrli sabablarga koʻra oʻtkazib yuborilgan deb topsa, uni tiklaydi. Agar sud ishdagi hujjatlarni har tomonlama tekshirib, sudga murojaat qilish muddati uzrsiz sabablarga koʻra oʻtkazib yuborilganligini aniqlasa, daʼvoni rad etadi.
Oʻzbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining (bundan buyon matnda FPK deb yuritiladi) 10-moddasiga koʻra, fuqarolik sud ishlarini yuritish taraflarning tortishuvi va teng huquqliligi asosida amalga oshirilishi tufayli, daʼvogarning sudga murojaat qilish muddatini oʻtkazib yuborganligi masalasi sud tomonidan bu haqda nizodagi taraf arz qilgandagina muhokama qilinishi mumkin.
Bunda mazkur muddatni qoʻllash haqidagi ariza yozma berilishi yoki ogʻzaki ravishda arz qilinishi mumkinligi, arizaning ogʻzaki bildirilganligi sud majlisida muhokama qilinishi va bu haqida sud majlisi bayonnomasida koʻrsatilishi lozim.
Sud oʻz tashabbusiga koʻra sudga murojaat qilish muddati uzrsiz sabablarga koʻra oʻtkazib yuborilganligi asosi bilan daʼvoni rad qilishga haqli emas.
Daʼvogarlar ish haqini undirish toʻgʻrisidagi daʼvolar va mehnat huquqlari munosabatlaridan kelib chiqadigan boshqa talablar yuzasidan davlat bojini, xodimlar yakka tartibdagi mehnat munosabatlaridan kelib chiqadigan talablar boʻyicha sud xarajatlarini toʻlashdan ozod qilinganligi (Oʻzbekiston Respublikasi “Davlat boji toʻgʻrisida”gi qonuni 8-moddasi birinchi qismining 1-bandi va MKning 562-moddasi), mehnat shartnomasi bekor qilinishining qonuniyligini isbotlash vazifasi esa javobgar (ish beruvchi)ning zimmasiga yuklatilganligi sababli (MKning 174-moddasi) ishga tiklash haqidagi daʼvo arizalarini FPK 189-moddasi birinchi qismining 6, 8-bandlari va 195-moddasi birinchi qismining 7-bandida nazarda tutilgan asoslar boʻyicha qaytarishga yoʻl qoʻyilmaydi.
Sudlarning eʼtibori, mehnat shartnomasini bekor qilish asoslari MKning 155-moddasida koʻrsatilganligi, shuningdek, ushbu moddaning ikkinchi qismida sanab oʻtilgan asoslardan tashqari, mehnat shartnomasi MK va boshqa qonunlarda nazarda tutilgan oʻzga asoslar boʻyicha ham bekor qilinishi mumkin.

Muddatli mehnat shartnomasi muddatidan oldin xodimning tashabbusiga (MKning 160-moddasi), shuningdek xodimning aybli xatti-harakatlariga bogʻliq asoslarga koʻra ish beruvchining tashabbusi bilan (MK 161-moddasining ikkinchi qismi 4 va 5-bandlari) bekor qilingan boʻlsa, xodim ish beruvchiga neustoyka toʻlaydi. Muddatli mehnat shartnomasi muddatidan oldin boshqa asoslarga koʻra bekor qilinganda, xodimning neustoyka toʻlash majburiyatini mehnat shartnomasiga kiritilishi gʻayriqonuniy deb hisoblanadi.

Agar mehnat shartnomasi xodimning tashabbusi bilan bekor qilinishi haqidagi ariza u oʻz ishini davom ettirishi mumkin emasligi (taʼlim tashkilotiga qabul qilinganligi, pensiyaga chiqqanligi, saylab qoʻyiladigan lavozimga saylanganligi va boshqa hollarda) sababli berilgan boʻlsa, xodim neustoyka toʻlashdan ozod qilinishiga sudlarning eʼtibori qaratilishi lozim (MK 160-moddasining sakkizinchi qismi). Xodimning ushbu tashkilotda oʻz ishini davom ettirishining imkoni yoʻqligini aks ettirgan roʻyxati MKda taxminiy koʻrsatilganligi sababli sudlar ishdagi aniq hujjatlarni hisobga olgan holda boshqa holatlarni (xodim sogʻligʻining holati, nogiron oila aʼzosiga qarashi zaruriyati, turmush oʻrtogʻining harbiy xizmatni oʻtash uchun boshqa joyga yuborilishi va boshqalar) eʼtiborga olib, xodimni neustoyka toʻlashdan ozod qilishi mumkin.
Muddatli mehnat shartnomasi muddatidan oldin xodimning aybli xatti-harakatlari bilan bogʻliq boʻlmagan asoslar boʻyicha ish beruvchining tashabbusiga koʻra bekor qilingan boʻlsa, ish beruvchi xodimga neustoyka toʻlaydi (MK 161-moddasining ikkinchi qismi 1, 2, 3 va 6-bandlari).

MKning 562-moddasiga koʻra, xodimlar yakka tartibdagi mehnat munosabatlaridan kelib chiqadigan talablar boʻyicha sudga murojaat etganda sud xarajatlaridan ozod qilinganligiga, daʼvo qanoatlantirilganda, sud xarajatlari javobgardan undirilishi shart

A.A.Baybekov
Fuqarolik ishlari boʻyicha Jizzax
tumanlararo sudi sudyasi        

Davlat xizmatchisi xalq oldidagi vazifasini to'laqonli bajarishi uchun uning aqliy salohiyati, ishga bo'lgan muhabbati, tajribasi bilan birga ruhiy holati ham barqaror bo'lishi kerak. Shu ma'noda ayni kunlarda Jizzax viloyat adliya boshqarmasi tashabbusi bilan adliya bo'limlari va ularning barcha tarkibiy tuzilma xodimlari ishtirokida psixologik treninglar tashkil etib borilmoqda.

Mirzacho'l va Paxtakor tumanlarida o'tkazilgan tadbirlardan ko'zlargan asosiy maqsad xodimlarning ishga, mehnat qilishga bo'lgan ishtiyoqini oshirish, maqsad qo'yish, ish vaqtini taqsimlash, o'ziga bo'lgan ishonchni oshirish, mativatsiya berish orqali kayfiyatini ko'tarish, fuqarolar bilan ishlash jarayonida chiroyli muomala qilish orqali ularni rozi qilish kabi ko'nikmalarni shakllantirishdan iboratdir.

Turli psixologik mashqlar bajarish orqali jamoadagi birdamlik, do'stona muhit, xodimlarning bir-biriga bo'lgan ijobiy munosabatlari sezilarli darajada o'zgaradi. Inson o'z ustida ishlashi, o'zini rivojlantirish orqali har tomonlama yutuqlarga erishishi va yon-atrofidagilarni ham mana shunday ezguliklarga undashga qodir. Shunday ekan mehnat faoliyati davomida mana shunday shijoat va faollikka yunaltiruvchi interaktiv treninglar ish samarasiga juda katta tasir ko'rsata olishi isbotlangan.

Hududlarda tashkil etilayotgan psixologik seminarlar 3 yo'nalishni o'z ichiga oladi.
1⃣ ishchanlik kayfiyatini oshirish, taym menejment
2⃣ aholi bilan uchrashuvlar, targ'ibot tadbirlari o'tkazish jarayonida ular bilan samlarali muloqotga kirishish
3⃣ yoshlar bilan suhbatlar tashkil qilish jarayonidagi psixologik yondashuvlar

Treninglar davomida qiziqarli mashqlar bajarish orqali har bir xodim uz shaxsiyati haqida psixologlar tomonidan tariflanmoqda. Ishning samaradorligi ularning kayfiyati va ruhiy holatiga chambarchas bog'liq ekanligini to'la anglab yetishmoqda. Bu kabi tadbirlar barcha tumanlarda tashkil etilishi rejalashtirilgan.

Mazkur yuzma-yuz muloqotlar aholining shu yo'nalishdagi muammolarini o'rganish, murojaatlarni tinglash asnosida uning echimini hamkorlikda ijobiy hal etish borasidagi amaliyotni yo'lga qo'yishdan iboratdir.

Sayyor qabulda adliya boshqarmasi boshlig'ining birinchi o'rinbosari B.Ikromov ishtirok etib sohaga oid murojaatlarni qabul qildi. Muammolarning aksariyatiga huquqiy tushuntirishlar berildi, to'g'ri yo'l-yo'riq ko'rsatildi. Yechimi o'rganish talab etadigan masalalar ish yurituviga olindi.

Shu bilan birga, fuqarolarga davlat xizmatlaridan sayyor tartibda foydalanish imkoniyati yaratildi.

Adliya organlari oldida turgan asosiy vazifalardan biri xalqning huquqiy savodxonligini oshirish bilan birga ularga birlamchi huquqiy yordam berish ham sanaladi. Bugun aholi orasiga tobora yaqin kirib borish orqali muammolarni aniqlash hamda ularning huquqiy yechimlarini tez va sifatli amalga oshirish imkoni yaratilmoqda. Mazkur jarayonlarga FHDY xodimlari ham munosib hissa qoʻshib kelmoqda.

Zomin tumani FXDY boʻlimi xodimlari tomonidan tumanning “Nurlikent” mahallasida “Adliya kuni” munosabati bilan uyma-uy yurgan holda muammolar oʻrganildi. Sohaga aloqador boʻlgan 10 ga yaqin muammolar aniqlanib, onlayn platformaga kiritildi. Bundan tashqari xotin-qizlar bilan yuzma-yuz muloqotlar davomida qonunchilikdagi yangiliklar, ayollar va yoshlarga yaratilgan imtiyozlar haqida ham tushunchalar berildi.

Jizzax shahar adliya bo’limi Yuridik xizmat ko’rsatish markazi xodimlari tomonidan Bobur MFY hududidagi 21-sonli umumta’lim maktabida “Tengdoshimga huquqiy yordam” tadbiri tashkil etildi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ma’muriy islohotlar doirasida adliya organlari va muassasalarining mas’uliyatini yanada oshirish hamda ixcham boshqaruv tizimini shakllantirish to‘g‘risida”gi farmonida belgilangan vazifalarni amalga oshirish maqsadida yoshlarning huquqiy bilimlarini yuksaltirishga qaratilgan “Siz huquqni bilasizmi?” mavzusida o’quv seminar tashkil qilindi. Tadbir davomida maktab o’quvchilari qonunchilik tizimidagi so'nggi o'zgarishlardan xabardor qilindi.

Shu bilan birga, ochiq muloqot davomida maktab o‘quvchilari uchun qonunchilikda belgilangan imtiyozlar, shuningdek ularning yuridik ta'limni davom ettirish hamda kelajakda adliya organlarida ishlashga qiziqishini orttirish maqsadida xodimlar tomonidan taqdimotlar ham qilindi.